Công tác khuyến học của dòng họ Phạm Lai Xá bắt đầu được chú ý từ những năm 80 thế kỷ XX nhưng mãi đến năm 2000 mới thực sự được triển khai và có người chuyên trách. Điều đó chứng tỏ rằng họ Phạm Lai xá đã bước đầu thấy ý nghĩa của công tác này. Tuy nhiên hoạt động đó chỉ bó hẹp trong việc tuyên dương, phát phần thưởng cho các cháu trúng tuyển đại học trong ngày giỗ Tổ 1 – 3 ÂL hàng năm. Rõ ràng công tác khuyến học trong những năm qua chưa đáp ứng được các yêu cầu cần phải có của công tác này.
Ai cũng biết rằng HỌC là công việc suốt đời của một con người. Quá trình học tập của con người bắt đầu từ khi mới sinh (thậm chí có thể bắt đầu trước khi sinh) và tiếp tục cho đến khi chết do hệ quả của những tương tác liên tục giữa con người và môi trường của họ.
Trong HỌC (học tập), có hai khái niệm: GIÁO DỤC và ĐÀO TẠO.
Đào tạo có chức năng giúp người học biết làm thành thạo một công việc cụ thể nào đó. Giáo dục lại có chức năng khác. Giáo dục có chức năng giúp người học mở mang kiến thức nói chung để con người ứng dụng và phát huy những điều đã được đào tạo đóng góp cho sự phát triển lành mạnh của xã hội trong khi vẫn là chính mình. Trong đời sống xã hội, giáo dục và đào tạo là lĩnh vực có vai trò quan trọng đối với mọi quốc gia, dân tộc ở mọi thời đại. Trong xu thế phát triển tri thức ngày nay, giáo dục - đào tạo được xem là chính sách, biện pháp quan trọng hàng đầu để phát triển ở hầu hết quốc gia trên thế giới. Mặc dù có chức năng khác nhau nhưng giáo dục và đào tạo không thể tách rời trong suốt cuộc đời. Việc tách rời hoặc coi nhẹ bất cứ mặt nào là một sai lầm nghiêm trọng. Con người sẽ trở thành kẻ lý thuyết suông hoặc mất phương hướng, không thể phát huy tối đa năng lực của mình cho sự phát triển lành mạnh của xã hội và chính bản thân mình, thậm chí, trở thành kẻ thất bại.
Rõ ràng việc hoạt động khuyến học không thể chỉ bó hẹp trong việc tuyên dương, phát phần thưởng cho các cháu trúng tuyển đại học trong ngày giỗ Tổ mồng một tháng ba hàng năm bởi lẽ đó mới chỉ là một hoạt động rất nhỏ nhằm khuyến khích công việc đào tạo mà quên mất một việc vô cùng quan trọng - việc giáo dục con người. Tuyên bố nổi tiếng của Tổng thống Nam Phi Nelson Mandela là người đạt giải Nobel Hòa bình được ghi trang trọng trước cổng trường Đại học Nam Phi như một lời cảnh báo đối với ngành giáo dục: “Để phá hủy bất kỳ quốc gia nào không cần phải sử dụng đến bom nguyên tử hoặc tên lửa tầm xa, chỉ cần hạ thấp chất lượng giáo dục và cho phép gian lận trong các kỳ thi của sinh viên, bệnh nhân sẽ chết dưới bàn tay của bác sĩ của nền giáo dục đó, các tòa nhà sụp đổ dưới bàn tay của các kỹ sư của nền giáo dục đó. Tiền bị mất trong tay các nhà kinh tế và kế toán của nền giáo dục đó và nhân loại chết dưới bàn tay của các học giả tôn giáo của nền giáo dục đó. Công lý bị mất trong tay của các thẩm phán của nền giáo dục đó và sự sụp đổ của giáo dục là sự sụp đổ của một quốc gia”.
Tha thiết mong rằng công tác khuyến học phải được tiến hành thường xuyên trong mọi gia đình và xã hội, ở mọi nơi mọi lúc, phù hợp với từng hoàn cảnh. Trong ngày giỗ họ hàng năm nên bớt đi các thủ tục, hình thức rườm rà để dành thời gian thích đáng cho công tác khuyến học.
Lai Xá ngày 12 tháng 6 năm 2022
TS. Phạm Đức Nhuận - Trưởng ban khuyến học (từ năm 2009 đến năm 2023)
